W poniższym artykule pragnę poruszyć jedno z najbardziej podstawowych zagadnień prawa cywilnego, jakim są wady oświadczenia woli. Ciężko bowiem skupiać się na zawiłościach prawa bez świadomości ich istnienia. Nawiązanie do wad oświadczenia woli będzie pojawiać się nam w kontekście prawa zobowiązań, ale także spotkamy się z nimi w prawie spadkowym, rodzinnym, bankowym etc. Spektrum ich obowiązywania jest bardzo szerokie i stanowi swoistą bazę do budowania świadomości prawnej każdego człowieka.
Na co dzień mamy mnóstwo okazji do składania oświadczeń woli. Co to właściwie znaczy? Mianem tym określamy każdy przejaw ludzkiej woli zmierzający do wywołania skutku prawnego w postaci powstania, zmiany albo ustania stosunku prawnego. Będzie to zarówno kupno pieczywa w sklepie, jak i skasowanie biletu w autobusie miejskim. Oświadczeń woli dokonujemy zarówno w kontekście drobnych spraw życia codziennego, jak i tych, które mają niebagatelne znaczenie – np. kupno mieszkania, samochodu, sporządzenie testamentu.
Prostota i powszechność oświadczeń woli, stwarza wiele sposobności do pojawienia się wad, mających wpływ na ich skuteczność. Wada oświadczenia woli wiąże się z doniosłymi sankcjami o fundamentalnym znaczeniu dla istnienia stosunku prawnego, w którym się pojawiła. Podmiot w określonych sytuacjach może nie tylko starać się o uchylenie skutków prawnych danej czynności prawnej, ale także część czynności prawnych obarczonych wadą staje się nieważnych z mocy samego prawa.
Katalog wad oświadczenia woli jest zamknięty, a ich enumeratywnego wyliczenia ustawodawca dokonuje w dziale IV Kodeksu cywilnego.
Brak świadomości lub swobody
Nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (art. 82 k.c.).
Stanem wyłączającym świadomość lub swobodę może być choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, a także inne (choćby przemijające!) zaburzenia czynności psychofizycznych. W orzecznictwie utarło się, że wymienione przesłanki nie powinny być rozumiane w sposób dosłowny: nie muszą wiązać się z całkowitym zniesieniem świadomości i ustaniem czynności mózgu. Wystarczy, by przejawiały się w braku należytego rozeznania przez podmiot składający oświadczenie woli, co oznacza niemożność oceny skutków i znaczenia podejmowanego działania oraz niedostateczne pojmowanie zachowań własnych i innych osób. Prócz wcześniej wymienionych mogą być to m.in. działania podjęte w stanie silnego upojenia alkoholowego, pod wpływem narkotyków, czy w czasie obłożnej choroby.
Na tę wadę oświadczenia woli może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny. Spocznie na nim jednak obowiązek nie tylko wskazania przyczyny braku świadomości albo swobody, ale także udowodnienia jej zaistnienia.
Sankcją dokonania czynności prawnej w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji jest nieważność bezwzględna, następująca z mocy samego prawa. Powództwo o ustalenie nieważności nie ulega przedawnieniu i może nastąpić nawet po śmierci osoby, która takie oświadczenie woli złożyła.
Pozorność
Nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności (art. 83§1 k.c.).
Fundamentalny dla tego rodzaju wadliwości staje się element zgody na brak wywołania jakichkolwiek albo symulowanych skutków prawnych, która powinna zostać powzięta jeszcze przed dokonaniem pozornej czynności. Pozorność powinna zostać zachowana tylko względem osób trzecich, między stronami czynności prawnej sytuacja prawna musi być klarowna.
Mimo zaistnienia powyższych przesłanek, ustawodawca przewiduje możliwość konwalidacji pozornej czynności prawnej. Dzieje się tak w przypadku czynności prawnej o charakterze odpłatnym, jeżeli w jej skutek osoba trzecia działająca w dobrej wierze nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku (np. zwolnienie dłużnika z długu) – wówczas pozorność nie ma wpływu na skuteczność czynności prawnej.
Na nieważność czynności prawnej z tytułu pozorności może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny. Sąd zaś co do zasady orzeka nieważność z mocy samego prawa (wyjątek zob. wyżej).
Błąd i podstęp
Aby powołać się na tę wadę, błąd osoby składającej oświadczenie woli musi zaistnieć co do treści czynności prawnej. Błąd powinien być także istotny. Rozumiemy przez to fakt, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i mógł ocenić sytuację w sposób rozsądny, mając świadomość stanu rzeczywistego, nie złożyłby oświadczenia tej treści.
Błąd rozumiany wedle przepisów kodeksowych, nie różni się właściwie od pojęcia błędu obowiązującego w języku powszechnym. Będzie to np. mylnie oceniana wysokość świadczenia, a nawet błędne przeświadczenie dotyczące stanu prawnego.
Jeżeli oświadczenie woli zostało złożone innej osobie, uchylenie się od jej skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę (chociażby bez jej winy) albo gdy wiedziała ona o błędzie lub z łatwością mogła go zauważyć. Ograniczenie te nie dotyczy jednak czynności prawnych nieodpłatnych.
Podstęp jest natomiast kwalifikowaną formą błędu. Mamy z nim do czynienia wtedy, gdy druga strona oświadczenia woli sama wywołała błąd, a także wtedy gdy zrobiła to osoba trzecia, jeżeli strona o tym wiedziała i nie zawiadomiła składającego oświadczenie woli. Przesłanka wiedzy o podstępie osoby trzeciej nie jest konieczna przy czynnościach nieodpłatnych. Ta forma błędu nie musi tyczyć się treści czynności prawnej, wystarczy by błąd był jedynie istotny.
Skutkiem błędu jest możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli, która została jednak ograniczona w czasie. Uprawnienie to wygasa z upływem roku od wykrycia błędu i przysługuje jedynie stronie składającej oświadczenie woli pod jego wpływem. Uchylenie się od skutków prawnych powinno zostać złożone na piśmie osobie, której zostało złożone wadliwe oświadczenie woli.
Wyżej wymienione skutki wywołuje także zniekształcenie oświadczenia woli przez osobę użytą do jego przesłania (posłaniec).
Groźba
Kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe (art. 87 k.c.).
Groźbę bezprawną rozumiemy nie tylko jako sprzeczną z prawem, ale także naruszającą zasady współżycia społecznego. Nie ma znaczenia czy pochodzi od strony czynności prawnej, czy od osoby trzeciej. Ponadto groźba powinna być poważna pod względem obiektywnym (nie potraktujemy tak np. żartobliwej uwagi „Wyściskam Cię na śmierć jak kupisz mi te buty” – ciężko bowiem potraktować ją jako realne zagrożenie).
Skutkiem zaistnienia groźby jest możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli przez stronę dokonującą czynności prawnej pod jej wpływem. Uprawnienie to wygasa z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. Uchylenie się od skutków prawnych powinno zostać złożone na piśmie osobie, której zostało złożone wadliwe oświadczenie woli.
Dodaj Komentarz