Na gruncie prawa spadkowego możemy spotkać dwie instytucje powiązane z terminem „zapis naddziałowy”. W pierwszej kolejności będzie to tzw. testamentowy zapis naddziałowy, a więc zapis poczyniony przez spadkodawcę na rzecz konkretnego spadkobiercy bez obowiązku zaliczenia go na poczet udziału w spadku. Więcej na ten temat pisaliśmy już w artykule „Testament a zapis – jak ofiarować najbliższym konkretne przedmioty na wypadek naszej śmierci?”. Od tak rozumianego zapisu naddziałowego trzeba jednak odróżnić ustawowy zapis naddziałowy, któremu to w głównej mierze poświęcę niniejszy wpis.
Testamentowy zapis naddziałowy
Testamentowy zapis naddziałowy może zostać poczyniony przez spadkodawcę na rzecz określonego spadkobiercy ustawowego lub testamentowego. Oprócz samej treści rozrządzenia, powinien także zawierać oświadczenie spadkodawcy o wyłączeniu z obowiązku zaliczenia zapisu na poczet udziału w spadku. W innym przypadku zapis ten zostanie zaliczony na schedę spadkową, a następnie wejdzie do udziału zapisobiercy podczas podziału całej masy spadkowej między spadkobiercami.
Spadkobierca powinien więc wskazać jakiej osobie przekazuje dany przedmiot po swojej śmierci. Ponadto niezbędnym jest zawarcie oświadczenia, w którym wyraźnie zaznaczy, że przedmiot ten nie zostanie zaliczony do schedy spadkowej, czyniąc go zapisem naddziałowym. Np.: mojej córce Annie Kowalskiej przekazuję samochód marki Seat Ibiza, wyłączając go z obowiązku zaliczenia na poczet udziału Anny w spadku. Albo: majątek pozostawiam w równych częściach moim córkom – Annie Kowalskiej oraz Halinie Kowalskiej, nadto mojej córce Annie przekazuję samochód marki Seat Ibiza.
Jak to działa?
Gdyby spadkodawca ograniczył się jedynie do stwierdzenia, że przekazuje swojej córce samochód – przedmiot ten co prawda przypadłby córce spadkobiercy, ale stanowiłby jednocześnie część jej udziału w spadku, nierzadko z obowiązkiem spłaty pozostałych spadkobierców. Np.: zmarły pozostawił po sobie majątek w postaci samochodu wartego 10 tys. zł oraz oszczędności na rachunku bankowym w kwocie 6 tys. zł. Jego spadkobiercami ustawowymi są dwie córki, które dziedziczą w częściach równych. Spadkodawca nie sporządził testamentu, a jedynie zapis, w którym przekazał jednej z córek samochód. W takim przypadku samochód wchodzi do majątku spadku, który stanowi 16 tys. zł. Jako, że córki dziedziczą spadek po połowie – każdej z nich powinno przypaść 8 tys. zł. Córka, będąca zapisobiercą samochodu wartego 10 tys. zł powinna spłacić udział siostry spadku przekazując jej 2 tys. zł.
Na koniec warto wskazać, iż zapisobierca naddziałowy powinien być zdolny do dziedziczenia, spełniając kryteria ustawowe przewidziane dla spadkobiercy. Zapisobiercą może być więc osoba fizyczna, która dożyła chwili otwarcia spadku (zob. też „Otwarcie spadku”), a także osoba prawna (o ile istnieje w chwili otwarcia spadku).
Ustawowy zapis naddziałowy
Ustawowy zapis naddziałowy różni się od tzw. testamentowego zapisu naddziałowego przede wszystkim tym, że służy on wyłącznie interesom małżonka zmarłego.
Zgodnie z art. 939 par. 1 k.c. małżonek dziedziczący z ustawy w zbiegu z innymi spadkobiercami, wyjąwszy zstępnych spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub wyłącznie sam.
Czym jest zapis naddziałowy?
Przywilej w postaci ustawowego zapisu naddziałowego przysługuje małżonkowi tylko w przypadku, gdy małżonek jest spadkobiercą ustawowym! Wobec tego małżonek nie skorzysta z tego uprawnienia, gdy przysługuje mu jedynie zachowek, a także gdy został powołany do dziedziczenia z testamentu (choćby w przypadku braku testamentu miał znaleźć się w gronie spadkobierców ustawowych zmarłego!).
Ustawowy zapis naddziałowy może dotyczyć wyłącznie przedmiotów urządzenia domowego. Przy tym nie ma znaczenia, czy przedmioty te były zaliczane do wspólnego majątku małżonków, czy też stanowiły majątek odrębny zmarłego.
W zależności od sytuacji majątkowej małżonków katalog rzeczy zaliczanych do przedmiotów urządzenia domowego będzie się zmieniał, toteż nie sposób wskazać tu uniwersalnego wyróżnika. Przyjmuje się jednak, że z zakresu tego pojęcia należałoby wykluczyć rzeczy niemające bezpośredniego związku z funkcjonowaniem danego ogniska domowego, np. samochody, czy inne dobra o dużej wartości materialnej, które mogą być traktowane jako lokata kapitału czy inwestycja na przyszłość (por. Kidyba Andrzej).
Kiedy małżonek nie skorzysta z zapisu naddziałowego?
Wyłączenie uprawnienia małżonka następuje, gdy wspólnie z nim do spadku dochodzą zstępni spadkodawcy, którzy mieszkali z nim w chwili jego śmierci. Przez zstępnych rozumiemy oczywiście dzieci zmarłego, ale również jego wnuki, prawnuki itd.
Powyższe ograniczenie zapisu naddziałowego małżonka wynika wprost z zasad słuszności – zstępni zamieszkujący wspólnie z małżonkami mogli bowiem w równym stopniu korzystać z przedmiotów użytku domowego, co pozostały przy życiu małżonek.
Kiedy uprawnienie nie przysługuje małżonkowi?
Uprawnienie nie przysługuje małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy (art. 939 par. 2 k.c.). Taka sytuacja ma miejsce w razie tzw. separacji faktycznej, gdzie między małżonkami dochodzi do zerwania więzi psychicznej, fizycznej i gospodarczej. Najczęstszym przykładem obrazującym taką sytuację będzie niezamieszkiwanie małżonków we wspólnym domu. Małżonkowie stale mieszkający w dwóch różnych miejscach raczej nie korzystają z tych samych urządzeń domowych, stąd nie ma także powodu, dla którego żyjący małżonek miałby korzystać z ochrony.
UWAGA! Małżonek, który chce skorzystać z uprawnienia wynikającego z ustawowego zapisu naddziałowego musi być zdolny do dziedziczenia po zmarłym! Zob też. „Kto jest spadkobiercą czyli kolejność dziedziczenia”!
Ustawowy zapis naddziałowy a roszczenie małżonka
Jeżeli nie ma przeszkód dla zaktualizowania się uprawnienia, małżonkowi przysługuje roszczenie o przeniesienie własności przedmiotów urządzenia domowego, z którym może wystąpić po otwarciu spadku. Żądanie to małżonek powinien skierować przeciwko pozostałym spadkobiercom. Przedmioty zapisu naddziałowego nie wchodzą zaś do udziału spadkowego małżonka, dziedziczy je niezależnie od przysługującej mu z ustawy części spadku. Z wysunięciem w/w roszczenia nie warto zwlekać – przedawnia się ono z upływem pięciu lat od dnia otwarcia spadku.
Dodaj Komentarz