W słowniku powszechnym utarło się stosowanie pojęcia „wydziedziczenie” w stosunku do wszystkich przejawów pozbawiania przez spadkodawcę swoich ustawowych spadkobierców udziału w spadku. Kodeks cywilny natomiast przewiduje ten termin jedynie w stosunku do wykluczenia spadkobiercy z ustawowego prawa do zachowku.
W pierwszym przypadku możemy mówić o wydziedziczeniu w kontekście tzw. testamentu negatywnego, którego treść zamiast zwyczajowych rozrządzeń majątkiem spadkodawcy, obejmuje uczynione przez spadkodawcę wyłączenie spadkobiercy ustawowego od dziedziczenia z ustawy. Forma takiego testamentu nie została określona przez ustawodawcę, toteż nie ma żadnych szczególnych wymogów. Może ograniczyć się choćby do zdania: „Ja, Jan Kowalski, chcę, by moja żona nie dziedziczyła po mnie”. Wówczas do dziedziczenia z ustawy zostaną powołani np. zstępni Jana Kowalskiego, a jego żonie pozostanie jedynie uprawnienie do zachowku.
O wiele bardziej surową instytucję (i najsurowszą na gruncie prawa spadkowego) stanowi wydziedziczenie z art. 1008 Kodeksu cywilnego, przewidziane w kontekście zachowku. W terminologii prawniczej określa się je mianem wydziedziczenia sensu stricto.
Dzięki instytucji kodeksowej wydziedziczenia, spadkodawca może pozbawić prawa do zachowku w testamencie enumeratywnie wymienione w art. 1008 k.c. podmioty:
- Zstępnych (tj. dzieci i wnuki);
- Małżonka;
- Rodziców.
Podobnie zostały wymienione przyczyny wydziedziczenia. Spadkodawca może pozbawić spadkobiercę ustawowego dziedziczenia, gdy:
- Wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (postępowanie to musi być nieakceptowalne wedle standardów spadkodawcy, nie bierze się tu pod uwagę względów obiektywnych – np. spadkobierca pali odpadami w kominku, gdy spadkodawca ma wysoką wrażliwość ekologiczną);
- Dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- Uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (termin „uporczywie” wskazuje, że zaniechanie to musi mieć trwały charakter, a katalog obowiązków rodzinnych jest otwarty i niedookreślony, może być to wypełnianie obowiązku alimentacyjnego, ale także pomoc choremu spadkodawcy).
Jest to katalog zamknięty, toteż z innych przyczyn nie można zastosować sankcji wydziedziczenia sensu stricto.
Przyczyna wydziedziczenia musiała zaistnieć przed sporządzeniem testamentu, i powinna zostać ujawniona w jego treści (art. 1009 k.c.). To właśnie przez powinność wskazania przyczyny nie można sporządzić adnotacji o wydziedziczeniu uprawnionego do zachowku na przyszłość.
Warto zaznaczyć, że zstępni wydziedziczonego zstępnego (tj. np. wnuki spadkodawcy, który wydziedziczył swoje dziecko) są uprawnieni do zachowku, nawet jeśli przeżył on spadkodawcę. Jest to swego rodzaju wyjątek na tle prawa spadkowego, bowiem co do zasady w pierwszej kolejności dziedziczą zstępni pierwszego stopnia.
Wydziedziczenie nie może być jednak skuteczne, jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy. Wówczas w grę wchodzi instytucja przebaczenia. Jest to sytuacja, w której przebaczenie ma miejsce przed wydziedziczeniem, np. A (spadkobierca) przez wiele lat zaniedbywał opiekę nad niedołężnym rodzicem B (spadkodawcą), aż w końcu zrozumiał swój błąd i zaczął interesować się losem B. B postanowił przebaczyć A dawne zaniechania. Po kilku miesiącach jednak doszło do kłótni między A i B, więc B wypomniawszy dawne krzywdy doznane od A postanowił go wydziedziczyć.
Jego wydziedziczenie będzie jednak bezskuteczne ze względu na przebaczenie.
Ustawodawca dopuszcza przebaczenie nawet w chwili, gdy spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, jednakże pod warunkiem, że nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem znaczenia i skutków, które ze sobą niesie.
Przyjmuje się także, że istnieje możliwość dokonania przebaczenia po sporządzeniu testamentu. Może to nastąpić jednakże tylko przez sporządzenie nowego testamentu (Sąd Najwyższy z dn. 14.06.1971r., III CZP 24/71).
Dodaj Komentarz